ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 1 ਨਵੰਬਰ 1681 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਭਾਈ ਰਾਮੂ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਮਾਤਾ ਜਸਦੇਈ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਰੋਹਤਾਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਜੇਹਲਮ (ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹਨਾ ਦਾ ਮੁਢਲਾ  ਨਾਂ ਸਾਹਿਬ ਦੇਵਾਂ ਰੱਖਿਆ। ਰੋਹਤਾਸ ਉਹ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਜਿਥੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕਾਬਲ ਕੰਧਾਰ ,ਪਿਸ਼ੋਰ, ਨੁਸ਼ਹਿਰੇ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਕੁਝ ਦਿਨ  ਇਥੇ ਠਹਿਰੇ ਸਨ 1ਇਥੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਥੋੜ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਕ ਚਸ਼ਮਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਨਾਂ ਚੋਆ ਸਾਹਿਬ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੋਇਆ 1

ਭਾਈ ਰਾਮੂ ਜੀ ਰੋਹਤਾਸ ਵਿਖੇ ਵਪਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਕੋਈ ਔਲਾਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਭਾਈ ਰਾਮੂ ਜੀ ਅਕਸਰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮੇਤ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ 1   ਸੰਮਤ 1736 ਵਿੱਚ ਪੋਠੋਹਾਰ ਦੀ ਸੰਗਤ ਨਾਲ ਆਪ  ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ  ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ  ਗਏ ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਅੱਗੇ ਸੰਤਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਤੇਦਿਲ ਵਿਚ ਪ੍ਰਣ ਕੀਤਾ ਕੀ ਜੇ ਉਨ੍ਹਾ ਘਰ ਸੰਤਾਨ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਹ  ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਭੇਟ ਕਰਨਗੇ ।   ਭਾਈ ਰਾਮੂ ਦੇ ਘਰ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰੀ ਤੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਕਰਮਵਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇਵਾ ਤੇ ਸਾਹਿਬ ਚੰਦ ਰੱਖੇ ਗਏ।

ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਪ੍ਰਭੁ ਭਗਤੀ ਵਿਚ ਲੀਨ ਰਹਿੰਦੇ 1 ਉਹਨਾ ਵਿਚ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਓਹ ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਸਨ ਜੋ ਕਿਸੇ ਸਦਾਚਾਰੀ ਮਨੁਖ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ    1 ਸਡੋਲ ਸਰੀਰ, ਨੂਰਾਨੀ ਆਤਮਾ   , ਹਸਦਾ ਚੇਹਰਾ ,ਬੋਲਾਂ ਵਿਚ ਬੇਹਦ ਮਿਠਾਸ ,ਨਿਮਰਤਾ , ਸਬਰ , ਸੰਤੋਖ ਤੇ ਖਿਮਾ ਆਦਿ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਓਹ ਸਿਰਫ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪੂਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੇ ਸਨ1 ਇਹ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਘਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਸੀ 1 ਜਦੋ ਥੋੜੇ ਵਡੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਜਪੁਜੀ ਸਾਹਿਬ , ਰਹਿਰਾਸ ਤੇ ਕੀਰਤਨ ਸੋਹਿਲਾ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦ  ਕੰਠ ਕਰ ਲਏ 1 ਆਵਾਜ਼ ਇਤਨੀ ਮਿਠੀ ਸੀ ਕੀ ਜਦ ਆਪਣੇ ਗੁਰੁਦਵਾਰੇ ਕੀਰਤਨ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਨਿਹਾਲ ਹੋ ਜਾਦੀਆ 1 ਲੰਗਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਆਪਣੀ ਹਥੀਂ ਕਰਦੇ 1 ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਗਲਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ 1 ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਮਾਤਾ ਜੀ ਕਹਿਕੇ ਬੁਲਾਂਦੇ

ਜਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇਵਾਂ ਵਡੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਾ ਫਿਕਰ ਪੈ ਗਿਆ ਬੜੀ ਭਾਲ ਕੀਤੀ ਪਰ ਕੋਈ ਯੋਗ ਵਰ ਨਜਰ ਨਹੀਂ ਆਇਆ 1 ਆਪਣੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਨੂੰ ਦੁਖੀ ਦੇਖ ਕੇ ਸਾਹਿਬ ਦੇਵਾਂ ਨੇ ਮਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਮਨ  ਦੀ ਗਲ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਕੇ ਸਾਂਝੀ ਕੀਤੀ ਕਿਓਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਨਹੀਂ  ਗੁਰੂ  ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ  1 ਉਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ਲਗਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਉਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਰਹੇ ਹਨ 1 ਉਨ੍ਹਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਦ੍ਸ਼ਿਆ  1

ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਰੁਤਬਾ ਤੇ ਆਪਣੀ ਗਰੀਬੀ ਹਾਲਤ ਦੇਖਕੇ ਸੋਚੀਂ ਪੈ ਗਏ ਪਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇਵਾਂ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਦੇਖਕੇ  ਇਹ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਰੁਹਤਾਸ ਦੀਆਂ ਸੰਗਤਾ 1700 ਈ: ਵਿਚ  ਕਲਗੀਧਰ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸਨਾਂ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਪੁੱਜੀਆਂ । ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਸੰਗਤਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ  ਖੰਡੇ ਬਾਟੇ ਦੀ ਪਹੁਲ ਲੇਕੇ ਸਿਖੀ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ 1 ਕੁਝ ਦਿਨ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਠਹਿਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਸੰਗਤਾ ਨਾਲ ਸਲਾਹ ਕਰਕੇ  ਭਾਈ ਰਾਮੂ ਜੀ  ਨੇ ਭਰੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਅੱਗੇ ਆਪਣੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਸਾਹਿਬ ਦੇਵਾਂ (ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ) ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ਾਦੀਸੁਦਾ ਅਤੇ ਚਾਰ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦਾ ਪਿਤਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਸਾਹਿਬ ਦੇਵਾਂ (ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ) ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਨਾਂਹ  ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਭਾਈ ਰਾਵ ਸਿੰਘ ਜੀ  ਜੋ ਖੰਡੇ ਬਾਟੇ ਦੀ ਪਹੁਲ ਤੋਂ ਬਾਦ  ਰਾਮੂ ਜੀ ਤੋਂ ਭਾਈ ਰਾਵ ਸਿੰਘ ਬਣੇ ਚੁਕੇ ਸਨ, ਨੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਸਾਹਿਬ ਦੇਵਾਂ ਤਾਂ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਤੁਹਾਡੀ ਹੋ ਚੁਕੀ ਹੈ ਕਿਓਂਕਿ ਇਹ ਮੇਰਾ ਸੰਕਲਪ ਸੀ ਕੀ  ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸੰਤਾਨ  ਤੁਹਾਡੇ ਚਰਨਾ ਵਿਚ ਨਵਿਤ ਕਰਾਂਗਾ 1 ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਤੇ ਮੇਰਾ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਇਸ  ਗਲ ਨੂੰ  ਜਾਣਦਾ  ਹੈ। ਸਹਿਬ ਕੋਰ ਦੀ  ਇੱਛਾ ਮੁਤਾਬਕ ਅਸੀਂ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਦਾ ਡੋਲ਼ਾ ਮਨ ਦੀਆਂ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਤੋਂ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਅਰਪਨ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਹੁਣ ਤੁਸੀ ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖੋ ਚਾਹੇ ਆਪਣੀ ਦਾਸੀ ਬਣਾ ਕੇ ਰਖੋ ਇਸਦਾ ਡੋਲਾ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ 1

 ਸੰਗਤਾਂ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦੇਣਾ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵਸ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ 1 ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਸੰਗਤ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ  ਇਕ ਸ਼ਰਤ ਰਖੀ ’ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਆਰੇ ਡੋਲ਼ੇ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਹੀ ਸਾਡੇ ਮਹਿਲਾਂ ਵਿਚ  ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਗਰ ਇਹ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ?। ਸਾਹਿਬ ਦੇਵਾਂ ਨੇ ਹਨ ਵਿਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾ ਦਿਤਾ 1  ਬਸ ਫਿਰ ਕੀ ਸੀ ,ਸ਼ਰਤ ਅਧੀਨ ਵਿਆਹ ਲਈ ਹਾਂ ਕਰਨ ਤੇ  ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਛਾ ਗਈਆਂ। ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਜੀ ਦਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਲ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ  ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ  19 ਅਪ੍ਰੈਲ 1700 ਈ: ਦੇ ਦਿਨ ਸੋਮਵਾਰ ਨੂੰ ਭਾਵ 1699 ਦੀ ਵੈਸਾਖੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਸ਼ਾਦੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਜੀ ਨੇ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਧਿਆਨ ਜੋੜ ਕੇ ਕੁਆਰੇ ਡੋਲ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗੁਜਾਰੀ ਅਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਕੇ ਮਹਿਲ ਹੋਣ ਦਾ ਅਭਿਮਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ।

ਇਸੇ ਸਾਲ ਮਾਤਾ ਜੀਤੋ ਜੀ ਦਾ ਦੇਹਾੰਤ ਹੋ ਗਿਆ 1 ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ  ਨੇ ਮਾਤਾ ਜੀਤੋ ਜੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮਾ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਲੈ ਲਿਆ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਘਰ ਦੀ ਤਰਹ   ਰਚ-ਮਿਚ ਗਏ।  ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਇਕ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਇੱਛਾ ਆਈ ਜਿਸਤੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਬੇਖਬਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾ  ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਦੀ ਪੁੱਤਰ ਸਮੁੱਚੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੀ ਝੋਲ਼ੀ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਮਾਂ ਹੋਣ ਦਾ ਉੱਚਾ ਰੁਤਬਾ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ। ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾਉਣ ਉਪਰੰਤ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਅਭਿਲਾਖੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਸਮੇਂ ਪੰਜ ਪਿਆਰੇ ਇਹ ਵਚਨ ਜ਼ਰੂਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅੱਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੁਹਾਡਾ ਧਾਰਮਿਕ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਤਾ, ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਜੀ, ਜਨਮ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਵਾਸ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਹੋਇਆ 1

ਆਨੰਦਪੁਰ ਵਿਚ  ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਆਖਰੀ ਲੜਾਈ ਸਮੇ  ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਛੱਡਣ ਵੇਲੇ  20 ਦਸੰਬਰ 1704 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ  ਸਮਾਉਣ ਤਕ  ਭਾਵ 7 ਅਕਤੂਬਰ, 1708 ਈ: ਤੱਕ ਦਾ  ਬੜਾ ਕਠਿਨ ਅਤੇ ਦੁਖਦਾਈ ਸਮਾਂ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅੱਖੀਂ ਦੇਖਿਆ  ਪਰ ਆਪ  ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਅਡੋਲ ਅਤੇ  ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿਚ ਰਹੇ। ਕੀਰਤਪੁਰ ਵਿਖੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਛੋੜੇ ਸਮੇਂ ਆਪ ਜੀ, ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ, ਦੋ ਸੇਵਕਾਵਾਂ ਬੀਬੀ ਭਾਗ ਕੌਰ, ਬੀਬੀ ਹਰਦਾਸ ਕੌਰ, ਦੋ ਸਿੰਘ ਭਾਈ ਜਵਾਹਰ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ, ਆਪ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਹੀਦ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਜਾ ਕੇ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਕੀਤੀ।

ਉੱਧਰ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਦੋ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸਰਹਿੰਦ ਦੇ ਨਵਾਬ ਵਜ਼ੀਰ  ਖਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਦੋ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਮੁਕਤਸਰ ਅਤੇ ਮੁਕਤਸਰ ਦੀ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ (ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ) ਪਹੁੰਚੇ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਦੋਵੇਂ ਮਾਤਾਵਾਂ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਲ ਤਖਤ ਸ੍ਰੀ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਰਬੰਸਦਾਨੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕੋਲ ਫਰਵਰੀ 1706 ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਪੁੱਜੀਆਂ। ਚਾਰੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੂੰ  ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਨਾ ਦੇਖਕੇ ਮਾਤਾਵਾਂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਕਲਗੀਧਰ ਜੀ ਨੇ  ਖ਼ਾਲਸੇ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਪਵਿੱਤਰ ਮੁਖਾਰਬਿੰਦ ਤੋਂ ਇਉਂ ਉਚਾਰਿਆ- ‘‘ਇਨ ਪੁਤਰਨ ਕੇ ਸੀਸ ਪਰ, ਵਾਰ ਦੀਏ ਸੁਤ ਚਾਰ। ਚਾਰ ਮੂਏ ਤੋ ਕਿਆ ਹੂਆ ? ਜੀਵਤ ਕਈ ਹਜਾਰ।’’

ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਣ ਤੋ  ਬਾਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦਖਣ ਵਿਚ  ਔਰੰਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਤੇ  ਦੋਵੇਂ ਮਾਤਾਵਾਂ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਜੀ ਨੂੰ ਰਸਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਔਖਿਆਈਆਂ ਕਰਕੇ ਦਿਲੀ ਵਾਪਸ ਭੇਜ ਦਿਤਾ । ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ (ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ) ਤੋਂ ਨਾਂਦੇੜ ਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਕਲਗੀਧਰ ਜੀ ਨੇ ਮੋਤੀ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਬਾਗ, ਜਿਥੇ ਅਜਕਲ ਮੋਤੀ ਬਾਗ ਗੁਰੂਦਵਾਰਾ ਹੈ  ’ਚ ਚਰਨ ਪਾਏ ਤਾਂ ਇੱਥੋਂ ਫਿਰ ਦੱਖਣ ਦੇਸ ਜਾਣ ਸਮੇਂ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਨੇ  ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਣ  ਦੀ ਇਛਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ।

ਨਾਂਦੇੜ ਵਿਖੇ ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਲਈ ਗੋਦਾਵਰੀ ਦੇ ਕੰਡੇ ਹੀਰਾ ਘਾਟ ਵਿਖੇ ਉਚੇਚਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਵਾਇਆ। ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਨੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ਆਪਣਾ ਟਿਕਾਣਾ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਇੱਥੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਸਵਾ ਪਹਿਰ ਰਾਤ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਨਿਤਨੇਮ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਕੀਰਤਨ ਸੁਣਦੇ । ਕੀਰਤਨ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਪਿੱਛੋਂ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਲੋਕ ਗਮਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨੇੜੇ ਵੇਖ ਕੇ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਜੀ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਕੋਲ ਭੇਜਣ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਮਰਕਸੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜ ਸ਼ਸਤਰ (ਖੜਗ, ਦੋਧਾਰੀ ਖੰਡਾ, ਖੰਜਰ ਅਤੇ ਦੋ ਕਟਾਰਾਂ) ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ। ਦਿੱਲੀ ਜਿੱਥੇ ਕਿ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੈ, ਇੱਥੇ ਆਪ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਨਿਤਨੇਮ ਤੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਲੰਗਰ ਛਕਦੇ ਸਨ।

ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਲਿਆ 1ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ, ਭਾਵੇ ਦਿਖਾਵਾ ਹੀ ਸੀ ਪਰ  ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਪਰ ਉਸਦੀ ਦੀ ਮੋਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਰਕਸਿਅਰ ਤਖਤ ਤੇ ਬੈਠਾ ਜਿਸਨੇ ਸਿਖਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਜੁਲਮਾਂ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਝੁਲਾ ਦਿਤੀ 1  ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਦੋਵੇਂ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਜੀ ਦਿੱਲੀ ਛੱਡ ਕੇ ਮਥੁਰਾ  ਚਲੇ ਗਏ। ਫਰਕ ਸਿਅਰ ਦੀ ਮੋਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਨ 1719 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਸੱਦੇ ਉੱਤੇ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਫਿਰ ਦਿੱਲੀ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ।

ਸ੍ਰੀ ਕਲਗੀਧਰ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਮਗਰੋਂ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਜੀ  ਨੇ ਸੰਗਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ, ਸੰਗਤ ਅਤੇ ਪੰਗਤ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਚਾਲੂ ਰੱਖ ਕੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨੌਂ ਹੁਕਮਨਾਮਿਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਉਪਲਬਧ ਹੈ। ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ ਨੇੜੇ ਆਇਆ ਵੇਖ ਕੇ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਕਲਗੀਧਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਜੋ ਸ਼ਸਤਰ ਅਬਿਚਲਨਗਰ ਤੋਂ ਤੁਰਨ ਵੇਲੇ ਮਾਤਾ ਸਹਿਬ  ਕੋਰ  ਜੀ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕੀਤੇ ਸਨ, ਉਹ ਪੰਜੇ ਸ਼ਸਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ  ਜੀ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।

15 ਅਕਤੂਬਰ 1734  ਈ: ਦਿਨ ਸੁੱਕਰਵਾਰ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਜੀ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਉੱਠ ਕੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਨਿਤਨੇਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਆਪਣਾ ਪੰਜ-ਭੂਤ ਸਰੀਰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ। ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਕੁੱਲ ਸੰਸਾਰਿਕ ਯਾਤਰਾ ਲਗਭਗ 50 ਸਾਲ ਭੋਗੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤਿ ਸਮਾ ਜਾਣ ਉਪਰੰਤ ਲਗਭਗ 23 ਸਾਲ ਖਾਲਸਾ ਕੌਮ ਦੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅਗਵਾਈ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਦਿਲੀ ਤੋਂ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰੀ ਤੇ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੋਰ ਨੇ ਮਿਲਕੇ ਸਿਖ ਕੋਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ  ਇਨ੍ਹਾ ਦੇ ਹੁਕਨਾਮਿਆਂ ਤੇ 1726 ਤੋਂ ਲੇਕੇ  1734 ਤਕ ਦੀਆਂ ਤਰੀਕਾਂ ਪਈਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ 1

ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਮੁਤਾਬਕ ਆਪ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਬਾਲਾ ਸਾਹਿਬ (ਦਿੱਲੀ) ਗੁਰੁਦਵਾਰੇ ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿਖੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲੇ ਪੰਜੇ ਸ਼ਸਤਰ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰ ਕੌਰ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੇਹਾਂਤ (ਸੰਨ 1747) ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਸੇਵਕ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਦੇ ਕੇ ਅਦਬ ਨਾਲ ਰੱਖਣ ਦੀ ਆਗਿਆ  ਕੀਤੀ। ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕੁਲ ਨੇ  ਇਹ  ਸ਼ਸਤਰ, ਪੰਜ ਪੀੜੀਆਂ ਤਕ ਬੜੀ  ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵ ਨਾਲ ਰਖੇ  । ਪੰਜਵੀ ਪੀੜੀ ਦੇ ਆਤਮਾ ਸਿੰਘ ਨੇ  ਪੰਥ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸ਼ਸ਼ਤਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਅਸਥਾਪਨ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।

ਗੁਰੂ ਮਹਿਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਗੁਰੂ-ਪਤੀ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਦਾ ਸਭ ਨਾਲੋਂ ਘਟ ਸਮਾਂ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ  ਉਹ  ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਮਹਿਲ ਵਜੋਂ ਸਭ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸਤਿਕਾਰਤ  ਤੇ ਮਹਤਵਪੂਰਣ  ਸਥਾਨ  ਰਖਦੇ ਹਨ ।ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਜੀ ਦੀ ਪਾਵਨ ਯਾਦ ਵਿਚ ਨਾਂਦੇੜ (ਮਹਾਰਾਸਟਰ) ਵਿਚ ਹੀਰਾ ਘਾਟ ਦੇ ਕੋਲ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ, ਤਖਤ ਸ੍ਰੀ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਾਲਾ ਸਾਹਿਬ (ਦਿੱਲੀ) ਦੇ ਅਹਾਤੇ ਵਿਖੇ ਅਜ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਕਾਇਮ ਹੈ ।

ਅਜ ਵੀ ਅਗਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਹਥ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਪਿਠ ਤੇ ਹੈ ਤਾਂ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਦਾ ਹਥ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੇ ਸੀਸ ਤੇ ਹੈ 1 ਲੋੜ ਹੈ ਉਹਨਾ ਦੀ ਦਸੀ ਰਾਹ ਤੇ ਚਲਣ ਦੀ 1